باتوجه‌به اهمیت سیستم پیشرانه در خودروهای امروزی، هرگونه اختلال یا خرابی در اجزای اصلی موتور می‌تواند عملکرد کلی خودرو را به‌شدت تحت‌تأثیر قرار دهد. یکی از مهم‌ترین و حساس‌ترین قطعات موتور، شاتون است که وظیفه انتقال نیروی حرکتی پیستون به میل‌لنگ را بر عهده دارد و به‌عنوان حلقه اتصال این دو بخش عمل می‌کند. خرابی یاتاقان‌های شاتون خصوصا یاتاقان بزرگ که در اصطلاح به آن «شاتون زدن» گفته می‌شود، از جمله مشکلات جدی موتور محسوب می‌شود و می‌تواند منجر به آسیب‌های جبران‌ناپذیر به موتور و هزینه‌های سنگین تعمیر شود.
در ادامه این مطلب به بررسی دقیق مفهوم شاتون زدن موتور، دلایل وقوع این مشکل، علل و علائم هشداردهنده و راه‌های پیشگیری و رفع آن خواهیم پرداخت تا ضمن آشنایی مخاطبان با اهمیت این قطعه، راهکارهای مناسب جهت جلوگیری از آسیب‌های احتمالی و حفظ سلامت موتور و افزایش عمر مفید خودرو را ارائه دهیم.
شاتون زدن ماشین چیست؟
شاتون زدن چیست؟ در پاسخ به این سؤال باید بگوییم شاتون زدن ماشین بیشتر به فرسایش یا خرابی یاتاقان بزرگ شاتون گفته می‌شود که منجر به لقی شاتون، صداهای ضربه‌ای، کاهش فشار روغن و در صورت ادامه، آسیب به سایر اجزای موتور مانند میل‌لنگ و پیستون می‌شود؛ درواقع شاتون دیگر نمی‌تواند وظیفه انتقال نیروی پیستون به میل‌لنگ را به‌درستی انجام دهد. این مشکل معمولاً به‌صورت خم‌شدگی، کشیدگی یا شکستگی شاتون ظاهر می‌شود و در اغلب موارد بر اثر کاهش یا ازدست‌رفتن خاصیت روانکاری روغن‌موتور اتفاق می‌افتد.
در این حالت، به دلیل کمبود روغن یا کیفیت پایین آن، اصطکاک بین قطعات افزایش‌یافته و حرارت موتور بالا می‌رود. این افزایش حرارت باعث انبساط قطعات و در نهایت قفل‌شدن یا خم‌شدن شاتون می‌شود. اگر این وضعیت ادامه پیدا کند، شاتون ممکن است بشکند و به سایر قطعات موتور مانند سیلندر و میل‌لنگ آسیب جدی وارد کند.
علت شاتون زدن ماشین چیست؟
علت شاتون زدن ماشین معمولاً به چند عامل اصلی برمی‌گردد که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:
- کمبود یا استفاده از روغن‌موتور بی‌کیفیت، رانندگی با دور موتور بالا یا فشارآوردن زیاد به موتور، مخصوصاً در سرعت‌های بالا یا تعویض دنده‌های غیراصولی، فرسودگی قطعات متحرک، داغ‌شدن بیش از حد موتور به علت نقص در سیستم خنک‌کاری یا احتراق نامناسب از دلایل اصلی علت شاتون زدن موتور دیزل هستند
- شاتون زدن سمند و شاتون زدن دنا به دلیل ضعف و کیفیت پایین یاتاقان‌های متحرک، مخصوصاً در موتور EF7 است که تحت‌فشار و دمای بالا دچار ذوب یا قفل‌شدن می‌شوند و شاتون آسیب می‌بیند. علت شاتون زدن ef7هم، ضعف و کیفیت پایین یاتاقان‌های متحرک است.
- فرسودگی و استهلاک شاتون و یاتاقان‌ها با گذشت زمان و طی مسافت‌های زیاد
- خرابی قطعات مرتبط (مثل گژن پین یا یاتاقان)
- استفاده از قطعات بی‌کیفیت در ساخت شاتون یا نصب و تنظیم نادرست شاتون
- ضربه یا تصادف‌های شدید به‌ویژه از قسمت جلوی خودرو
ساختمان داخلی شاتون را بشناسید
در بخش‌های قبل مفصل توضیح دادیم شاتون زدن موتور یعنی چه . در این بخش به بررسی ساختمان داخلی شاتون که شامل سه بخش اصلی است می‌پردازیم. هر یک نقش مشخصی در عملکرد این قطعه دارند:
- سر کوچک (یاتاقان کوچک): این بخش در قسمت بالایی شاتون قرار دارد و به‌صورت یکپارچه با بدنه ساخته می‌شود و با استفاده از قطعه‌ای به نام گژن پین به پیستون متصل است و امکان چرخش پیستون را روی شاتون فراهم می‌آورد. در داخل این قسمت، یک بوش از جنس مس یا برنج قرار داده می‌شود تا از سایش بین گژن پین و شاتون جلوگیری کند.
- بدنه یا ساق شاتون: بخش میانی شاتون است که بین دو سر کوچک و بزرگ قرار دارد و دو سر آن را به هم متصل می‌کند. بدنه شاتون به‌صورت یک‌تکه و با مقطع معمولاً شبیه حرف I در زبان انگلیسی ساخته می‌شود تا هم سبک و هم مقاوم باشد و نیروی حاصل از احتراق در سیلندر را از پیستون به سر بزرگ و سپس به میل‌لنگ منتقل می‌کند.
- سر بزرگ (یاتاقان بزرگ): در قسمت پایینی شاتون قرار دارد و معمولاً به‌صورت دوتکه (یکپارچه با بدنه و یک کپه جداگانه) ساخته می‌شود. این بخش با استفاده از پیچ‌ومهره به میل‌لنگ متصل می‌شود. در داخل سر بزرگ نیز دو نیم بوش قرار داده می‌شود تا تماس و اصطکاک بین شاتون و میل‌لنگ کاهش یابد.
علائم شاتون زدن خودرو
مهم‌ترین علائم شاتون زدن خودرو عبارت‌اند از:
- شنیدن صدایی شبیه به تق‌تق یا ضربه از زیر کاپوت، به‌ویژه هنگام شتاب‌گیری یا افزایش دور موتور
- کاهش قدرت و شتاب خودرو
- نشت یا ریختن روغن‌موتور از زیر خودرو
- کاهش فشار روغن‌موتور (که با چراغ هشدار روغن یا نشانگر فشار روغن در داشبورد مشخص می‌شود)
- روشن‌شدن چراغ چک موتور (اگرچه این چراغ می‌تواند دلایل مختلفی داشته باشد، اما در ترکیب با سایر علائم، می‌تواند نشانه‌ای از مشکل شاتون باشد)
- افزایش اصطکاک میان اجزای شاتون و قطعات متصل به آن
- در موارد شدید و معمولاً پس از تصادف یا ضربه شدید، ممکن است قطعاتی از موتور به بیرون پرتاب شوند که نشانه شکستگی یا آسیب شاتون است
- عدم تعادل در حرکت پیستون و میل‌لنگ و لرزش‌های شدید و غیرعادی در موتور
- خروج دود آبی یا خاکستری‌رنگ از اگزوز
- وجود براده‌های فلزی در روغن‌موتور در هنگام تعویض روغن یا بررسی سطح روغن
در صورت مشاهده هر یک از این علائم، توصیه می‌کنیم فوراً خودرو را متوقف کرده و از حرکت‌دادن آن خودداری کنید. ادامه رانندگی با موتور شاتون زده می‌تواند منجر به آسیب‌های جبران‌ناپذیر و بسیار پرهزینه به موتور شود، تاحدی‌که ممکن است نیاز به تعویض کامل موتور باشد.
علائم شاتون زدن موتور سیکلت
علائم شاتون زدن موتورسیکلت شامل موارد زیر است:
- شنیدن صدای تق‌تق یا ضربه خفیف به‌ویژه هنگام سرد بودن موتور
- کاهش قدرت و شتاب موتور
- نشتی یا کاهش فشار روغن
- مشکل در روشن‌شدن یا خاموش‌شدن ناگهانی موتور
- گرم‌شدن بیش از حد موتور (Overheating)
- بوی سوختگی یا روغن‌سوخته به علت سوختن روغن در محفظه احتراق یا نشتی روغن ناشی از آسیب‌های داخلی
- حرکت نامنظم پیستون‌ها و لرزش یا عملکرد غیرعادی موتور در صورت خم‌شدن یا آسیب جدی شاتون
- ایجاد صدای غیرعادی و یکنواخت
هزینه شاتون زدن موتور سیکلت
هزینه تعمیر یا تعویض شاتون در موتورسیکلت، به دلیل گستردگی آسیب و نوع قطعات مورد نیاز، می‌تواند بسیار متفاوت باشد، اما به‌طورکلی یک هزینه قابل‌توجه و گاه سنگینی محسوب می‌شود. این هزینه به عوامل متعددی بستگی دارد که مهم‌ترین آن‌ها شدت آسیب، مدل و نوع موتورسیکلت (داخلی یا خارجی، حجم موتور)، قیمت قطعات یدکی و دستمزد تعمیرکار است. در موارد خفیف‌تر که آسیب تنها به یاتاقان‌ها محدود شده و میل‌لنگ قابل‌ترمیم باشد، ممکن است با تعویض یاتاقان‌ها و تراشکاری میل‌لنگ مشکل حل شود.
اما در بسیاری از موارد شاتون زدن منجر به آسیب‌های گسترده‌تری مانند خم‌شدن یا شکستن شاتون، آسیب به میل‌لنگ (غیرقابل‌ترمیم)، آسیب به دیواره سیلندر یا حتی سوراخ‌شدن بلوک موتور می‌شود. در چنین شرایطی، نیاز به تعویض شاتون، میل‌لنگ و احتمالاً سیلندر یا بلوک موتور است که هزینه شاتون زدن ماشین را به‌شدت افزایش می‌دهد. در بدترین حالت، زمانی که آسیب به حدی است که تعمیر موتور مقرون‌به‌صرفه نباشد، ممکن است نیاز به تعویض کامل پیشرانه (موتور کامل) باشد که در این صورت، هزینه می‌تواند بسیار بالا و حتی نزدیک به قیمت یک موتورسیکلت دست‌دوم با مدل‌پایین‌تر باشد.
صدای شاتون زدن ماشین چگونه است؟
صدای شاتون زدن ماشین معمولاً به‌صورت صدایی شبیه به «تق‌تق» یا «کوبش فلز به فلز» از داخل موتور شنیده می‌شود که اغلب یکنواخت است و با افزایش یا کاهش دور موتور تغییر محسوسی نمی‌کند. برخلاف صدای یاتاقان زدن که با گاز دادن و بالا رفتن دور موتور شدیدتر می‌شود، صدای شاتون زدن معمولاً ثابت و مداوم باقی می‌ماند. منشأ این صدا، وجود لقی یا خلاصی بیش از حد شاتون روی میل‌لنگ یا خم‌شدگی و آسیب‌دیدگی شاتون است که موجب برخورد و اصطکاک غیرعادی بین قطعات داخلی موتور می‌شود. در موارد شدیدتر، این صدا ممکن است با لرزش موتور و کاهش محسوس قدرت همراه باشد.
شاتون زدن خودرو چه عوارضی را به همراه دارد؟
قطعاً شاتون زدن خودرو عوارض جدی و خسارت‌باری برای موتور به همراه دارد. از مهم‌ترین پیامدهای آن می‌توان به شکستن یا خم‌شدن شاتون، شکستن پیستون، خرابی میل‌لنگ، شکسته‌شدن پوسته موتور و حتی ترک‌خوردن یا آسیب به دیواره سیلندر اشاره کرد. این آسیب‌ها معمولاً به دلیل افزایش اصطکاک و حرارت ناشی از اختلال در روغن‌کاری یا فشار بیش از حد به موتور رخ می‌دهند و می‌توانند منجر به قفل‌شدن یا ازکارافتادن کامل موتور شوند. در موارد شدید، شاتون شکسته ممکن است به سایر قطعات داخلی موتور ضربه بزند. همچنین، شاتون زدن می‌تواند باعث کاهش قدرت و شتاب موتور، بروز صداهای غیرعادی و حتی توقف کامل خودرو شود.
چگونه از شاتون زدن ماشین جلوگیری کنیم؟
همان‌طور که دیدیم شاتون زدن یکی از بدترین اتفاقاتی است که می‌تواند برای موتور خودرو بیفتد و معمولاً هزینه‌های گزافی برای تعمیر یا حتی تعویض موتور به همراه دارد. بااین‌حال، با رعایت چند نکته کلیدی و نگهداری صحیح، می‌توانید به میزان قابل‌توجهی از بروز این مشکل جلوگیری کنید.
- تعویض به‌موقع و منظم روغن‌موتور، استفاده از روغن‌موتور باکیفیت و استاندارد، تعویض فیلتر روغن هم‌زمان با تعویض روغن
- اطمینان از سلامت رادیاتور، ترموستات و مایع خنک‌کننده برای جلوگیری از داغ‌شدن بیش از حد موتور
- بررسی منظم سطح روغن‌موتور
- سرویس‌های دوره‌ای و چکاپ منظم موتور
- اجتناب از رانندگی با دور موتور بالا برای مدت طولانی (Over-revving)، پرهیز از دنده‌معکوس‌های ناگهانی و شدید که باعث بالارفتن ناگهانی دور موتور می‌شود
- گرم‌کردن صحیح موتور، حرکت آرام در چند دقیقه اول رانندگی، و خودداری از شتاب‌گیری‌های ناگهانی و رانندگی با دور بالا
- توجه به چراغ هشدار فشار روغن و متوقف کردن سریع خودرو
- اجتناب از ورود آب به موتور، پرهیز از عبور خودرو از آب‌های عمیق
جمع‌بندی
شاتون زدن یکی از پرهزینه‌ترین و مخرب‌ترین خرابی‌های موتور است که با کمی دقت و توجه به سرویس‌های دوره‌ای، استفاده از روغن مناسب و رانندگی صحیح، به‌راحتی می‌توان از آن پیشگیری کرد. همیشه به یاد داشته باشید که اگر به صدای موتور، چراغ هشدار روغن و زمان تعویض روغن توجه کنید، می‌توانید از بزرگ‌ترین خرابی‌های موتور جلوگیری کنید.
سؤالات متداول
آیا شاتون زدن فقط در خودروهای قدیمی اتفاق می‌افتد؟
خیر، شاتون زدن می‌تواند در هر خودرویی با نگهداری نامناسب یا نقص فنی رخ دهد، اما در خودروهای قدیمی به دلیل فرسودگی شایع‌تر است
آیا شاتون زدن می‌تواند به سایر قطعات خودرو آسیب بزند؟
بله، شاتون زدن ممکن است به میل‌لنگ، پیستون، بلوک سیلندر و سایر قطعات موتور آسیب جدی وارد کند.
چگونه می‌توان صدای شاتون زدن را تشخیص داد؟
به طور خلاصه اگر از موتور خودروی خود یک‌صدای ضربه یا کوبش فلزی عمیق و تکراری می‌شنوید که با افزایش دور موتور (گاز دادن) شدت می‌گیرد، احتمالاً خودروی شما شاتون زده است.
آیا شاتون زدن می‌تواند ناشی از رانندگی نادرست باشد؟
بله، رانندگی با دور موتور بالا، فشار زیاد یا تعویض دیرهنگام روغن از عوامل مهم شاتون زدن هستند.
آیا شاتون زدن می‌تواند به دلیل نقص در طراحی موتور باشد؟
بله، نقص در طراحی یا ساختار موتور می‌تواند باعث فشار بیش از حد به شاتون و افزایش احتمال شاتون زدن شود.
