جعبه‌دنده یا گیربکس یکی از مهم‌ترین بخش‌های سیستم انتقال قدرت خودرو است؛ چراکه وظیفه اصلی آن انتقال نیرو از موتور به چرخ‌هاست. در واقع، گیربکس قلب تپنده سیستم انتقال است و اگر به‌درستی کار نکند، ممکن است خودرو در حین حرکت دچار توقف شود و نیاز به تعمیرات پرهزینه پیدا کند؛ اما چطور می‌توان از سلامت گیربکس محافظت کرد؟ پاسخ ساده است با استفاده منظم از روغن واسکازین (Gear oil). آیا می‌دانید روغن واسکازین چیست؟ یا اطلاع دارید فرق روغن گیربکس با واسکازین چیست؟ و روغن واسکازین چه تاثیری بر عملکرد خودروی شما دارد؟ در این مقاله از همیار حامی به همه سوالات شما در این پاسخ خواهیم داد.
روغن واسکازین چیست؟
حالا شاید این سؤال برایتان پیش بیاید که آیا روغن واسکازین همان روغن گیربکس است؟ و مهم‌ترین فرق روغن گیربکس با واسکازین چیست؟
قبل از پاسخ به این سوال باید بگوییم که سیستم گیربکس خودرو شامل مجموعه‌ای از چرخ‌دنده‌ها و قطعات فلزی است که در تماس مستقیم با یکدیگر قرار دارند. این تماس فلز با فلز باعث اصطکاک و تولید گرما می‌شود. روغن واسکازین با کاهش اصطکاک و انتقال حرارت، از قطعات داخلی گیربکس محافظت می‌کند و مانع از سایش زودهنگام آن‌ها می‌شود. تعویض منظم این روغن یکی از مهم‌ترین کارهای نگهداری خودرو است که می‌تواند عمر مفید خودرو را افزایش دهد و از هزینه‌های سنگین تعمیراتی در آینده جلوگیری کند.
روغن واسکازین نوعی روان‌کننده تخصصی است که در گیربکس‌های دستی و اتوماتیک، دیفرانسیل‌ها، اکسل‌های انتقال نیرو و جعبه انتقال در خودروها و کامیون‌ها استفاده می‌شود. این روغن باعث حرکت روان و نرم دنده‌ها شده و از قطعات داخلی گیربکس در برابر سایش، زنگ‌زدگی و آسیب‌های حرارتی محافظت می‌کند. درصورتی که روانکاری کافی نباشد، قطعات مهم سیستم انتقال نیرو احتمالا دچار خراش، خوردگی یا پوسته‌پوسته‌شدن می‌شوند که در نهایت منجر به افت عملکرد و نیاز به تعمیرات پرهزینه خواهد شد.
پس در پاسخ سوال تفاوت روغن گیربکس و واسکازین باید بگوییم که در واقع، واژه «روغن واسکازین» به‌صورت عامیانه برای انواع روغن گیربکس به‌کار می‌رود؛ اما از نظر فنی، روغن گیربکس به دو نوع MTF (برای دستی) و ATF (برای اتومات) تقسیم می‌شود.
ویسکوزیته یا گرانروی چیست؟
روغن‌های گیربکس با درجات گرانروی مختلف عرضه می‌شوند. گرانروی به مقاومت روغن در برابر جریان اشاره دارد. معمولا درجه گرانروی به‌صورت دو عدد همراه با حرف W نمایش داده می‌شود، مثل 75W-90.
- عدد اول (قبل از W) نشان‌دهنده گرانروی روغن در دمای پایین (شرایط زمستانی) است.
- عدد دوم بیانگر گرانروی روغن در دمای بالا است.
هرچه این اعداد بزرگ‌تر باشند، روغن غلیظ‌تر است و برای شرایط با فشار یا دمای بالا مناسب‌تر خواهد بود. معمولا روغن‌های غلیظ‌تر در گیربکس‌های دستی کاربرد دارند. در مقابل، روغن گیربکس اتوماتیک گرانروی کم‌تری دارد؛ چراکه برای انتقال روان و سریع نیرو از موتور به چرخ‌ها باید آزادانه جریان داشته باشد.
انواع روغن واسکازین را بشناسید
شناخت انواع واسکازین برای انتخاب صحیح و حفظ سلامت گیربکس خودرو بسیار مهم است. این روغن‌ها بر اساس چند معیار اصلی دسته‌بندی می‌شوند. مهم‌ترین دسته‌بندی روغن واسکازین بر اساس نوع گیربکس خودرو است:
- روغن واسکازین دستی (MTF): رایج‌ترین نوع، روغن گیربکس دستی (MTF) است که به کاهش اصطکاک بین اجزای گیربکس دستی کمک می‌کند.
- روغن گیربکس اتوماتیک (ATF): در مقابل، روغن ATF معمولاً در دما و فشارهای متفاوت‌تری نسبت به MTF کار می‌کند و ویژگی‌هایی چون انتقال نیروی هیدرولیکی، خنک‌کاری و جلوگیری از لغزش کلاچ‌های داخلی را نیز فراهم می‌سازد.
البته روغن را می‌توان بر اساس کارایی هم دسته‌بندی کرد که بر این اساس روغن‌ها به چهار دسته زیر تقسیم می‌شوند.
- روغن ضدزنگ: این نوع روغن‌ها پایه معدنی یا نفتی دارند و حاوی مواد افزودنی ضد زنگ هستند. روغن‌های ضدزنگ در دو نوع کلی تک‌درجه‌ای و چنددرجه‌ای تقسیم می‌شوند. روغن‌های تک‌درجه‌ای برای دماهای معمول مناسب‌اند؛ اما روغن‌های چنددرجه‌ای برای عملکرد در دماهای بالا و پایین طراحی شده‌اند. روغن ضدزنگ از چرخ‌دنده‌هایی که در دمای بالا کار می‌کنند محافظت می‌کنند و بهترین گزینه برای گیربکس‌های سبک و کم‌بار به شمار می‌روند.
- روغن فشار-بالا (EP): روغن‌های EP می‌توانند پایه سنتتیک یا معدنی داشته باشند. معمولا این روغن‌ها از نوع چنددرجه‌ای و شامل افزودنی‌های ضدسایش فشار بالا، ضدزنگ و ضدکف هستند. این ترکیبات کمک می‌کنند تا روغن EP بتواند از چرخ‌دنده‌هایی که در شرایط بار سنگین کار می‌کنند، محافظت کند. فشار تماسی بالای بین دندانه‌های چرخ‌دنده باعث سایش سریع‌تر آن‌ها می‌شود و استفاده از روغن EP باعث افزایش عمر این نوع مجموعه چرخ‌دنده می‌شود.
- روغن سنتیک: این روغن‌ها عمدتا از نوع چنددرجه‌ای هستند و دارای فرمولاسیون قوی با افزودنی‌های پیشرفته‌اند. روغن‌های سنتتیک می‌توانند در دماهای بسیار پایین یا بسیار بالا عملکرد مطلوبی داشته باشند. این روغن‌ها از زنگ‌زدگی، کف‌کردن روغن درون گیربکس و سایش چرخ‌دنده‌ها جلوگیری می‌کنند و برای گیربکس‌هایی که در شرایط سخت مانند سرمای شدید، گرمای زیاد، محیط‌های مرطوب یا کثیف کار می‌کنند، گزینه‌ای بسیار مناسب هستند.
- روغن ترکیبی: نوع خاصی از روغن‌های گیربکس هستند که با افزودنی‌های ویژه‌ای فرموله می‌شوند تا خواص روان‌کنندگی و محافظتی آن‌ها را در شرایط خاص بهبود بخشند. معمولا این روغن‌ها از ترکیب روغن‌های پایه معدنی با اسیدهای چرب سنتتیک تشکیل شده‌اند.
کاربرد روغن واسکازین در خودرو چیست؟
کاربرد روغن واسکازین در خودرو شامل چندین نقش مهم است که برای عملکرد صحیح، دوام و کارایی سیستم انتقال قدرت ضروری هستند:
- کاهش اصطکاک بین چرخ‌دنده‌ها و جلوگیری از تماس فلز با فلز
- محافظت در برابر سایش و خوردگی قطعات
- انتقال و دفع حرارت حاصل از عملکرد قطعات مکانیکی
- افزایش عمر مفید قطعات سیستم انتقال قدرت
- کاهش صدای ناهنجار گیربکس در هنگام تعویض دنده‌ها
تفاوت روغن واسکازین با سایر روغن‌ها در خودرو
روغن واسکازین با سایر روغن‌ها در خودرو فرق دارد. احتمالا شما ممکن است به‌دلایلی مانند ارزان‌بودن وسوسه شوید از روغن موتور به جای واسکازین استفاده کنید. واسکازین با روغن موتور تفاوت دارد و نباید به‌جای یکدیگر استفاده شوند! مهم‌ترین تفاوت واسکازین با روغن موتور استفاده از آن است؛ مثلا روغن گیربکس به طور خاص برای چرخ‌دنده‌ها طراحی شده است؛ درحالی که روغن موتور برای اجزای داخلی موتور مورد استفاده قرار می‌گیرد. روغن گیربکس ویسکوزیته (گرانروی) بیشتری نسبت به روغن موتور دارد و بر اساس ویسکوزیته و عملکرد طبقه‌بندی می‌شود. انجمن مهندسان خودرو (SAE) راهنمای درجه‌بندی ویسکوزیته خاصی برای روغن گیربکس منتشر کرده است (SAE J306) که با درجه‌بندی روغن موتور (SAE J300) متفاوت است.
روغن موتور برای قطعات با دمای بالا و حرکت سریع مانند پیستون و سیلندر طراحی شده است؛ بنابراین روغن موتور نازک‌تر است و برای گردش سریع و دفع حرارت در موتور کاربرد دارد؛ در مقابل، روغن گیربکس برای تحمل فشار شدید بین دنده‌ها در هنگام تعویض طراحی شده است. این روغن غلیظ و چسبناک است و به اجزا می‌چسبد تا از تماس فلز با فلز در هنگام درگیری شدید چرخ‌دنده‌ها جلوگیری کند. حتی بهترین روغن موتور هم نمی‌تواند به خوبی روغن گیربکس عمل کند. برای مثال، روغن‌های گیربکس سنتتیک مدرن دارای افزودنی‌های فشار شدید (EP) مانند ترکیبات گوگرد-فسفر هستند که در شرایط تنش به‌طور شیمیایی به سطوح فلزی می‌چسبند و یک لایه محافظ ایجاد می‌کنند. بنابراین، روغن واسکازین خودرو محافظتی بی‌نظیر برای جعبه‌دنده فراهم می‌کند.
زمان تعویض واسکازین و علائم مربوط به آن
برای اطلاع دقیق از زمان تعویض واسکازین، حتما دفترچه راهنمای خودرو را مطالعه کنید. اما در شرایط عادی رانندگی، پیشنهاد می‌شود:
- برای گیربکس‌های اتوماتیک: هر ۴۸٬۰۰۰ تا ۸۰٬۰۰۰ کیلومتر
- برای گیربکس‌های دستی: هر ۹۶٬۰۰۰ تا ۱۶۰٬۰۰۰ کیلومتر؛ البته توصیه می‌شود که کاربران حتماً به دفترچه راهنما مراجعه کنند، چون برخی خودروسازان تعویض را حتی در ۶۰٬۰۰۰ توصیه کرده‌اند (مثلاً پژو یا مزدا در برخی مدل‌ها).
در شرایط رانندگی سخت مانند رانندگی در گل و لای یا گرمای شدید، ممکن است نیاز باشد روغن گیربکس را هر ۲۴٬۰۰۰ کیلومتر تعویض کنید. نگهداری منظم این روغن برای عملکرد صحیح خودرو ضروری است. درصورتی که علائم زیر را مشاهده کردید، ممکن است زمان بررسی یا تعویض روغن گیربکس رسیده باشد:
- دشواری در تعویض دنده‌ها یا لیز خوردن آن‌ها: اگر دنده‌ها به‌سختی جا می‌روند یا در تعویض آن‌ها تاخیر وجود دارد، احتمالا روغن خاصیت روانکاری خود را از دست داده باشد.
- صداهای غیرعادی هنگام تعویض دنده: شنیدن صداهای ناهنجار از گیربکس در هنگام رانندگی یا تعویض دنده‌ها، می‌تواند نشانه کاهش روانکاری و فرسودگی روغن گیربکس باشد.
- بوی سوختگی یا داغ‌شدن گیربکس: بوی سوختگی از قسمت گیربکس نشان‌دهنده گرمای بیش‌از حد و آسیب‌دیدگی احتمالی ناشی از کمبود روانکاری است.
- نشتی روغن: مشاهده روغن روی زمین زیر خودرو یا اطراف گیربکس می‌تواند نشانه نشتی و کاهش سطح روغن باشد که باید خیلی سریع بررسی شود.
- تغییر رنگ روغن به حالت تیره یا کدر: روغن گیربکس سالم رنگی روشن و شفاف دارد. رنگ طبیعی آن بسته به نوع آن ممکن است متفاوت باشد (مثل قرمز در ATF)، اما تیره شدن، بوی سوختگی یا کدری همواره نشانه‌ای از مشکل است.
- روشن شدن چراغ هشدار «Check Engine»: اگر چراغ هشدار موتور یا سایر هشدارهای مرتبط با سیستم انتقال قدرت روی داشبورد روشن شود، می‌تواند به دلیل افت عملکرد گیربکس یا پایین بودن سطح یا کیفیت روغن آن باشد.
افزودنی های روغن واسکازین کدام‌اند؟
افزودنی‌های روغن واسکازین موادی هستند که برای بهبود عملکرد، دوام و کارایی روغن به آن اضافه می‌شوند. این افزودنی‌ها نقش مهمی در محافظت از چرخ‌دنده‌ها، جلوگیری از سایش، مقاومت در برابر فشار بالا و افزایش طول عمر روغن دارند. در ادامه، انواع اصلی افزودنی‌های روغن معرفی می‌شوند:
- افزودنی‌های بهبوددهنده ویسکوزیته (Viscosity Modifiers): این مواد کمک می‌کنند روغن در بازه زیادی از دما، ویسکوزیته مناسب خود را حفظ کند. همچنین باعث بهبود عملکرد استارت سرد می‌شود و از رقیق‌شدن زیاد روغن در دمای بالا جلوگیری می‌کنند.
- افزودنی‌های شوینده (Detergents): این ترکیبات با خنثی‌سازی اسیدها و جلوگیری از تشکیل رسوبات، به تمیز ماندن سطوح داخلی موتور و گیربکس کمک می‌کنند. این افزودنی‌ها مانع از ایجاد لجن و لاک روی قطعات می‌شوند.
- افزودنی‌های پخش‌کننده (Dispersants): این افزودنی‌ها ذرات آلاینده مانند دوده و محصولات اکسیداسیون را در روغن معلق نگه می‌دارند و از تجمع آن‌ها و تشکیل لجن جلوگیری می‌کنند. این خاصیت برای کاربردهایی با دوره تعویض روغن طولانی ضروری است.
- افزودنی‌های ضدسایش (Anti-Wear Agents): ترکیباتی مانند زینک دی‌آلکیل دی‌تیوفوسفات (ZDDP) در این گروه قرار دارند که با تشکیل لایه‌ای محافظ روی سطوح فلزی، از تماس مستقیم فلز با فلز جلوگیری کرده و میزان سایش را به‌ویژه در شرایط بار بالا کاهش می‌دهند.
انتخاب روغن واسکازین و نکات پیرامون آن
انتخاب روغن واسکازین مناسب برای خودرو، نقش بسیار مهمی در حفظ سلامت گیربکس، عملکرد نرم دنده‌ها و افزایش طول عمر قطعات داخلی دارد. در ادامه به پنج عامل کلیدی که هنگام خرید روغن گیربکس باید در نظر بگیرید، اشاره می‌کنیم:
- سازگاری با نوع خودرو: پیش‌از خرید روغن، مطمئن شوید که نوع روغن انتخابی با مدل و برند خودرو شما مطابقت دارد. برخی خودروها به روغن‌های خاص با فرمولاسیون ویژه نیاز دارند. دفترچه راهنمای خودرو یا توصیه‌های سازنده بهترین مرجع برای تشخیص نوع مناسب روغن است. استفاده از روغن اشتباه می‌تواند به کاهش عملکرد و آسیب به قطعات داخلی منجر شود. بنابراین فقط از روغنی استفاده کنید که توسط سازنده خودرو توصیه شده است.
- درجه گرانروی (ویسکوزیته) مناسب: روغن‌های گیربکس بر اساس میزان گرانروی درجه‌بندی می‌شوند (مثل 75W-90 یا 80W-90). برای عملکرد بهینه، حتما از درجه ویسکوزیته‌ای استفاده کنید که در دفترچه راهنمای خودرو توصیه شده است.
- مواد افزودنی و فرمولاسیون روغن: روغن‌های واسکازین با افزودنی‌هایی مانند ترکیبات ضدسایش، ضدزنگ، کاهش‌دهنده اصطکاک و ضدکف تقویت می‌شوند. این مواد باعث افزایش کارایی روغن در شرایط مختلف می‌شوند. شما باید روغنی انتخاب کنید که دارای افزودنی‌هایی مطابق با نیاز خودرو شما باشد.
- عملکرد در شرایط سخت: اگر در شرایط سخت مانند دمای بسیار بالا یا پایین، مسیرهای آفرود، سربالایی‌های طولانی یا یدک‌کشی سنگین رانندگی می‌کنید، به روغنی نیاز دارید که مخصوص این شرایط طراحی شده باشد. در چنین مواردی استفاده از روغن‌های سنتتیک یا EP (فشار بالا) می‌تواند از گیربکس در برابر فرسایش و حرارت محافظت کند.
- هزینه و بودجه: اگرچه قیمت روغن‌های گیربکس متنوع است، باید از روغن‌های با کیفیت بالا استفاده کنید. این کار در بلندمدت می‌تواند باعث جلوگیری از تعمیرات پرهزینه، افزایش عمر گیربکس و عملکرد بهتر خودرو شود. گاهی پرداخت هزینه بیشتر برای یک روغن معتبر و استاندارد، نوعی سرمایه‌گذاری برای سلامت خودرو است.
عوارض عدم تعویض به موقع روغن واسکازین خودرو
در صورت عدم تعویض روغن گیربکس در زمان تعیین‌شده، ممکن است آسیب جدی به گیربکس و دیگر سیستم‌های انتقال نیرو وارد شود. این آسیب‌ها می‌تواند به‌قدری شدید باشد که به تعویض قطعات یا تعمیرات پرهزینه نیاز داشته باشید.
در گیربکس‌های دستی و سایر سیستم‌های چرخ‌دنده‌ای، اصطکاک طبیعی باعث تولید ذرات فلزی ریز می‌شود که در روغن واسکازین جمع می‌شوند. این ذرات، خاصیت روانکاری روغن را کاهش می‌دهند. اگر روغن قدیمی تخلیه و با روغن جدید جایگزین نشود، طول عمر گیربکس کاهش پیدا می‌کند و عملکرد خودرو مختل می‌شود.
جمع‌بندی
روغن واسکازین نقشی مهمی در سلامت و کارایی سیستم انتقال قدرت خودرو دارد. این روغن با کاهش اصطکاک، جلوگیری از سایش، دفع حرارت و روان‌سازی حرکت چرخ‌دنده‌ها، تضمین‌کننده عملکرد نرم و بی‌نقص گیربکس است. انتخاب درست نوع و گرانروی روغن، توجه به شرایط رانندگی و تعویض به‌موقع آن، نه‌تنها عمر مفید قطعات را افزایش می‌دهد؛ بلکه از بروز مشکلات جدی و هزینه‌های سنگین تعمیرات پیشگیری می‌کند. بنابراین، نگهداری منظم و آگاهانه از روغن گیربکس، سرمایه‌گذاری ارزشمندی برای حفظ سلامت خودرو به‌شمار می‌رود.
سوالات متداول
آیا روغن واسکازین برای همه نوع ماشین‌آلات مناسب است؟
خیر: روغن واسکازین برای همه نوع ماشین‌آلات و همه کاربردها مناسب نیست. اگرچه این روغن برای روانکاری سیستم‌های دنده و انتقال قدرت طراحی شده است؛ اما انواع مختلفی از آن وجود دارد که هر کدام برای کاربردهای خاصی فرموله شده‌اند.
چگونه می‌توان روغن واسکازین را ذخیره و نگهداری کرد؟
روغن واسکازین باید در ظروف دربسته، تمیز و غیرقابل نفوذ نگهداری شود. محل نگهداری باید خشک، خنک، دور از تابش مستقیم نور خورشید و منابع گرما یا اشتعال باشد. همچنین نباید روغن در معرض رطوبت یا مواد آلاینده قرار گیرد.
آیا روغن واسکازین خطرات خاصی دارد؟
بله؛ روغن واسکازین مانند بسیاری از روان‌کننده‌های صنعتی، در صورت تماس طولانی با پوست یا استنشاق بخار آن ممکن است باعث تحریک پوستی یا تنفسی شود.
مدت زمان ماندگاری روغن واسکازین چقدر است؟
مدت زمان ماندگاری روغن واسکازین به عوامل مختلفی بستگی دارد. معمولا مدت ماندگاری روغن واسکازین بین ۳ تا ۵ سال است؛ به‌گونه‌ای که در شرایط مناسب نگهداری شود و ظرف آن باز نشده باشد.
آیا می‌توان روغن واسکازین را با روغن‌های دیگر مخلوط کرد؟
خیر؛ به هیچ عنوان توصیه نمی‌شود روغن واسکازین را با روغن‌های دیگر مانند روغن موتور، روغن ترمز یا حتی انواع مختلف روغن واسکازین مخلوط کنید.
